สอนสร้างทัศนคติ เพื่อการเรียนรู้ที่ยั่งยืน
กระบวนการเรียนรู้ที่สามารถบ่มเพาะความเชื่อและทัศนคติทีดีมีความสำคัญมากไม่ยิ่งหย่อนไปกว่าเนื้อหาทางวิชาการ เพราะการเรียนรู้ไม่เพียงแต่เกี่ยวข้องกับการเปลี่ยนแปลงความรู้ แต่เป็นกระบวนการที่ผลระยะยาวเกี่ยวข้องทั้งพฤติกรรมและทัศนคติด้วย การสร้างทัศนคติเชิงบวกต่อการเรียนสิ่งใดสิ่งหนึ่งเชื่อว่าจะทำให้บุคคลมีฉันทะซึ่งส่งผลให้พวกเขามีความสนใจที่จะเรียนรู้ด้วยตนเอง รวมถึงแนวโน้มที่จะประยุกต์ใช้ความรู้ในสถานการณ์จริงต่างๆ ต่อไป ความเข้าใจใน Bloom’s Taxonomy เกี่ยวกับการเรียนรู้ที่เป็น Cognitive Domain แต่เพียงอย่างเดียวนั้นจึงยังไม่เพียงพอ เพราะการเรียนรู้เป็นสิ่งที่ซับซ้อน จำเป็นที่จะต้องออกแบบการสอนโดยมองไปถึงการพัฒนาทั้งด้านการคิด (Cognitive) การเคลื่อนไหว (Psychomotor) และด้านอารมณ์/คุณค่า (Affective) อย่างเชื่อมโยงกัน ไม่แยกส่วน โดยให้ธรรมชาติของการเรียนรู้ทั้งสามมิตินี้ส่งเสริมกันและกัน (synergy)
ในทางจิตวิทยา ทัศนคติเป็นส่วนหนึ่งของความจำเป็นขั้นพื้นฐานด้านจิตวิทยาในการทำสิ่งหนึ่งๆ เช่น บุคคลมีความจำเป็นหรือความต้องการที่จะรู้ หรือความต้องการประสบความสำเร็จในเรื่องใดบ้าง และทัศนคติส่งผลต่อพฤติกรรมของมนุษย์ หลายคนอาจชินกับสิ่งที่เรียกว่า “จิตพิสัย” ซึ่งในแง่ของเป้าหมายการเรียนรู้ จิตพิสัยคือส่วนที่เป็นการเรียนรู้ด้าน Affective ตารางข้างล่างนี้แสดงตัวอย่างของพฤติกรรมการแสดงออกของผู้เรียนด้าน Affective และเกี่ยวข้องกับทัศนคติ
ตาราง แสดงตัวอย่างของพฤติกรรมการแสดงออกของผู้เรียนด้าน Affective และเกี่ยวข้องกับทัศนคติ
ปรับจากคู่มือวัดผลประเมินผลวิทยาศาสตร์, 2555 และ วิจารณ์ พานิช, 2556
ขอยกตัวอย่างในกรณีของการเรียนรู้ฟิสิกส์ ทัศนคติต่อการเรียนรู้ฟิสิกส์ไม่ใช่หมายความเพียงการมีความรู้สึกในทางบวกกับเนื้อหาวิชาแต่ต้องรวมไปถึงความรู้สึกชื่นชมในการคิดแบบนักฟิสิกส์ คุณค่าของฟิสิกส์ เช่น ประโยชน์จากการประยุกต์ใช้ฟิสิกส์กับศาสตร์อื่นๆ ได้ การประยุกต์ใช้ฟิสิกส์กับชีวิตประจำวัน การแก้ปัญหาด้วยความรู้ทางฟิสิกส์ เป็นต้น
ในแง่ของทัศนคติกับการเรียนรู้ มีการพัฒนาเครื่องมือเพื่อประเมินทัศนคติของผู้เรียน เพื่อศึกษาว่านอกจากเนื้อหาทางวิชาการที่ผู้เรียนได้รับจากการเรียนการสอนแล้ว กระบวนการเรียนรู้ที่เกิดขึ้นได้บ่มเพาะความเชื่อและความรู้สึกของผู้เรียนอย่างไรบ้าง ตัวอย่างเช่น Colorado Learning Attitudes about Science Survey (CLASS) ซึ่งวัดว่าผู้เรียนรับรู้ มีความรู้สึก และความเชื่อต่อการเรียนวิทยาศาสตร์อย่างไรบ้าง โดยมีการปรับใช้เพื่อให้สอดคล้องกับบริบทของหลากหลายสาระวิชา เช่น ฟิสิกส์ เคมี ชีววิทยา เป็นต้น ตัวอย่างข้อคำถามที่วัด เช่น การมองปรากฏการณ์ต่างๆ ในชีวิตประจำวัน การทำความเข้าในหัวข้อต่างๆ ของฟิสิกส์แบบเชื่อมโยงหรือแยกส่วน วิธีการเรียนที่เน้นการจดจำข้อมูลและเนื้อหาเพื่อที่จะนำมาใช้โดยไม่ได้ฝึกคิดวิเคราะห์ (ทัศนคติแบบผู้เรียนแรกเริ่ม (novice) การมองว่าฟิสิกส์คือความเชื่อมโยงระหว่างหลักคิดต่างๆ ที่ช่วยอธิบายปรากฏการณ์ต่างๆ ได้ การเข้าใจถึงความสัมพันธ์ของคณิตศาสตร์กับฟิสิกส์ (ทัศนคติแบบผู้เชี่ยวชาญ (expert)) เป็นต้น (สนใจดูรายละเอียดเพิ่มเติมที่ Adams, W. K., et al., “Design and Validation of the Colorado Learning Attitudes about Science Survey”, ใน http://cosmos.colorado.edu/phet/ survey/CLASS/
ในส่วนของการวิจัยที่ศึกษาเรื่องทัศนคติกับการเรียนรู้มักจะเป็นการวัดผลจากคะแนนทดสอบและทัศนคติการเรียนรู้ซึ่งวัดก่อนเรียน-หลังเรียน ว่ามีความแตกต่างหรือมีความสัมพันธ์กันกับวิธีการจัดการเรียนรู้อย่างมีนัยยะสำคัญหรือไม่ หรือศึกษาทัศนคติการเรียนรู้ของผู้เรียนเพื่อทำนายถึงสัมฤทธิ์ผลทางการเรียน (วัดจากเกรดเฉลี่ย) โดยที่ส่วนใหญ่มักไม่ใช่การอธิบายในความสัมพันธ์เชิงสาเหตุ ในส่วนของผลการศึกษานั้น ผลการวิจัยในแต่ละบริบทก็ให้ข้อค้นพบที่แตกต่างกัน เช่น ทัศนคติต่อวิทยาศาสตร์มีความสัมพันธ์เชิงบวกกับสัมฤทธิ์ผลในการเรียนวิทยาศาสตร์ (Perkins, K. K., et al, 2005) ขณะที่ บางงานวิจัยค้นพบว่าแม้ในห้องเรียนที่ปรับการเรียนการสอนให้เป็นกระบวนการเรียนรู้เชิงรุกมากขึ้น เช่น มีอภิปรายกลุ่มย่อย และพยายามใช้วิธีการประเมินที่ช่วยแก้ไขความเข้าใจในแนวคิดที่ผิด (misconceptions) แต่หลังจากสิ้นสุดภาคเรียน ผู้เรียนกลับมีความเชื่อและทัศนคติต่อฟิสิกส์แบบผู้เรียนแรกเริ่มมากกว่าก่อนเรียน (Zeilik, M., Schau, C., & Mattern, N., 1998) หรือมีทัศนคติการเรียนรู้ต่อฟิสิกส์ที่ไม่ได้มีในทางบวกเพิ่มขึ้นเลย แม้คะแนนการทดสอบของนักเรียนแสดงให้เห็นถึงพัฒนาการในความเข้าใจในแนวคิดหลักของฟิสิกส์มากขึ้นก็ตาม (Redish, E. F., Saul, J. M., & Steinberg, R. N., 1998)
การสร้างบรรยากาศให้เกิดการบ่มเพาะหล่อหลอมความคิดความเชื่อนี้ อาจเป็นสิ่งที่ไม่ได้อยู่ในเนื้อหาของหลักสูตร แต่เป็นเสมือน hidden curriculum ที่ส่งผลต่อกระบวนการเรียนรู้ของผู้เรียนได้อย่างมาก เพื่อที่จะกระตุ้นให้เกิดกระบวนการเรียนรู้ที่ช่วยให้การพัฒนาความรู้และทัศนคติเกิด synergy ไปด้วยกัน ตัวอย่างเทคนิคที่ผู้สอนสามารถใช้เพื่อส่งเสริมให้ผู้เรียนเห็นคุณค่าของวิชาหนึ่งๆ เช่น
- เชื่อมโยงเนื้อหาสาระให้เข้ากับความสนใจของผู้เรียน ชี้ให้เห็นว่าการเรียนวิชานั้นในตอนนั้น เชื่อมโยงกับความสนใจของผู้เรียนอย่างไร ซึ่งการจะจูงใจผู้เรียนในยุคปัจจุบันได้ ผู้สอนต้อง update ข้อมูลพอสมควรว่า trend ของสังคมเป็นไปอย่างไร
- งานที่ทำต้องสอดคล้องกับโลกแห่งชีวิตจริง เช่น ทำโครงงานหรือกรณีศึกษาที่เป็นเรื่องจริง หรือจัดประสบการณ์เรียนรู้แบบ work integrated learning
- แสดงความสอดคล้องกับสิ่งที่ผู้เรียนเรียนอยู่ในปัจจุบัน เช่น เมื่อผู้เรียนสงสัยว่าเรียนวิชานั้นๆ ไปทำไม และยังไม่เห็นว่าเกี่ยวข้องกับวิชาชีพที่ตนต้องการเรียน ผู้สอนต้องพยายามหาตัวอย่างและนำเสนอเพื่อให้เข้าใจได้ง่ายมากขึ้น (Simplification) ว่าคุณค่าของการเรียนวิชาพื้นฐานช่วยในการเรียนวิชาเฉพาะทางของตนอย่างไร เป็นต้น
- ระบุความคาดหมายของผู้สอนให้ชัดเจนว่าผู้เรียนต้องเรียนให้รู้อะไร (บางที Course syllabus ของวิชาอาจยังไม่ช่วยให้ผู้เรียนเข้าใจได้มากพอ) ที่สำคัญคือว่าวิชานั้นๆ มีประโยชน์อย่างไร ต้องทำอะไรได้ ในระดับความซับซ้อนเพียงใด โดยช่วยแนะแนวขั้นตอนการเรียนรู้ว่าเป็นอย่างไรบ้าง ปัญหาหรืออุปสรรคที่อาจเผชิญคืออะไรบ้าง เหล่านี้คือการช่วยสร้างความเชื่อมั่นแก่ผู้เรียนว่าสิ่งที่เรียนอยู่นั้นมีความหมายกับพวกเขาอย่างไร และพวกเขาสามารถทำให้สำเร็จได้
การชี้แนะเหล่านี้ควรทำในหลายๆ ช่องทาง เช่น เขียนถึงผลการเรียนรู้ที่คาดหวังอย่างชัดเจนใน course syllabus (ดูตัวอย่างของการเขียนคำอธิบายรายวิชาที่เน้น learning goals ที่ http://www.colorado.edu/sei/departments /physicslearning.htm) รวมถึงการแจ้งวิธีการประเมิน สิ่งที่จะประเมิน หากสามารถอธิบายองค์ประกอบและระดับของความรู้ความสามารถนั้นๆ เป็น Rubrics ได้ จะเป็นการดี
- มอบหมายงานที่ค่อนข้างง่ายก่อน แล้วค่อยๆ เพิ่มระดับความยาก เช่น โครงงานขนาดเล็ก ใช้เวลาสั้นในการทำ และสัดส่วนคะแนนไม่มาก ก่อนที่จะยกระดับความซับซ้อนของงานที่ต้องการทั้งการใช้ความรู้และทักษะระดับสูงขึ้น
- เปิดโอกาสให้ผู้เรียนเลือกกิจกรรม เลือกเรื่องทำโครงงาน เพื่อสร้างความมั่นใจให้แก่ผู้เรียนและเป็นการควบคุมพฤติกรรมของผู้เรียนไปด้วยในตัว
ที่สุดแล้ว เพื่อที่จะให้เกิดบรรยากาศและกระบวนการเรียนรู้ที่ส่งเสริมให้เกิดทัศนคตินั้น ผู้สอนต้องประเมินผลผู้เรียนเป็นระยะ ซึงการประเมินทัศนคติของผู้เรียนสามารถทำได้หลายวิธีการนอกจากการทำแบบสำรวจซึ่งเป็นรูปแบบการประเมินผลทางอ้อม (Indirect) ควรลองทำการบันทึกผลการสังเกตพฤติกรรม การให้แก้โจทย์ปัญหาหรือมอบหมายงานที่แฝงให้ผู้เรียนแสดงออกถึงทัศนคติ และเปิดโอกาสให้ผู้เรียนสะท้อนความคิด (Reflection) เหล่านี้เมื่อใช้เสริมแรงกันและสอดแทรกให้อยู่ในกระบวนการเรียนการสอน (ไม่จำเป็นต้องแยกส่วนออกมาเพื่ออบรมบ่มเพาะทัศนคติกันโดยเฉพาะ) และเมื่อผู้เรียนแสดงให้เห็นว่าทำได้ดีในเรื่องนั้นๆ ก็ควรแสดงออกถึงความชื่นชม หรือใช้เทคนิคการให้รางวัลแก่ผู้เรียน ก็เป็นวิธีการที่จะช่วยสร้างเสริมทัศนคติที่ดีในการเรียนรู้ได้เป็นอย่างดี
